Nếu lúa là linh hồn của văn minh nông nghiệp, thì gốm được xem là “ngôn ngữ” đầu tiên mà cư dân lúa nước dùng để thể hiện đời sống tinh thần. Trong dòng chảy đời sống đương đại, sắc gốm miền Kinh Bắc với những tên tuổi như Phù Lãng, Luy Lâu, Hiên Vân đang thăng hoa như một bản giao hòa giữa truyền thống và hiện đại, giữa hồn đất với sự sáng tạo tài hoa của đôi tay và tâm thức người Việt.
Mộc mạc gốm Phù Lãng (Quế Võ).
Mộc mạc men da lươn gốm Phù Lãng
Làng gốm Phù Lãng (Quế Võ) nằm bên dòng sông Cầu hiền hòa, mang trong mình hơn 700 năm lịch sử làm gốm. Đây là một trong những làng nghề cổ của xứ Kinh Bắc-Bắc Ninh. Nghề gốm Phù Lãng hình thành và phát triển vào khoảng thời Trần, từ thế kỷ XIV. Truyền rằng, ông tổ nghề gốm Phù Lãng là Lưu Phong Tú.
Không như Bát Tràng men trắng hoa lam, gốm Phù Lãng nâu trầm, mộc mạc, dân dã nhưng đầy sức sống và nổi danh với những sản phẩm men da lươn độc đáo với nhiều sắc độ như nâu đen, vàng nhạt, vàng thẫm, vàng nâu…
Phương pháp chế tác đặc trưng của Phù Lãng là kỹ thuật đắp nổi theo hình thức chạm bong (chạm kép) làm nên những sản phẩm gốm dùng trong tín ngưỡng, gia dụng và đồ trang trí mang tính điêu khắc cao. Theo các bậc cao niên ở làng, mỗi sản phẩm gốm Phù Lãng đạt yêu cầu phải mang sắc da lươn vàng óng hoặc màu cánh gián đặc trưng, khi gõ có âm thanh vang trong. Điểm đặc biệt người Phù Lãng vẫn kiên trì nung gốm bằng củi để tạo ra những vết táp tự nhiên trên bề mặt gốm mà không phương pháp hiện đại nào thay thế được. Ngày nay, các thế hệ nghệ nhân và thợ trẻ của làng nghề vẫn ngày đêm vẫn miệt mài thổi hồn vào đất, giữ lấy chất men quê bằng sự tận tâm và lòng yêu nghề bền bỉ.
Trầm ấm gốm Luy Lâu
Không chỉ là trung tâm chính trị, văn hóa thời Bắc thuộc, vùng Dâu- Luy Lâu (Thuận Thành) còn là nơi phát tích của gốm Luy Lâu là dòng gốm cổ từng giao thương với Ấn Độ và Trung Hoa từ hơn 2.000 năm trước. Những hiện vật gốm được phát hiện tại di chỉ khảo cổ Luy Lâu và khu vực lân cận cho thấy nơi đây từng là cái nôi của sản xuất gốm vùng đồng bằng sông Hồng.
Sự bồi lấp của dòng sông Dâu cổ cùng biến thiên lịch sử và sự mai một của nghề thủ công đã khiến gốm Luy Lâu thất truyền từ thế kỷ XVII. Phải mất hơn 300 năm, tại vùng đất cổ ấy, nhờ sự miệt mài của họa sĩ, nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông và các cộng sự mới lại vực dậy một “giấc mơ gốm” tưởng đã hóa tro tàn.
Với kỹ thuật men tro xanh ô-liu, đỏ sậm đặc trưng, gốm Luy Lâu không chỉ mang vẻ đẹp mỹ thuật, mà còn ẩn chứa chiều sâu lịch sử. Bằng chính tay nghề và lòng tin của mình qua những lần thử nghiệm trong lò nung, nghệ nhân đã lấy từ tro cây dâu bản địa, kết hợp với đất bãi, sỏi đá núi và vỏ sò điệp từ biển cả để làm nên men gốm Luy Lâu riêng biệt. Từ những chiếc bình, lọ, đến những biểu tượng văn hóa Việt như: Đầu rồng thời Lý, nghê cổ, hoa sen, rồng phượng, đều mang hơi thở của ngàn xưa và sự sáng tạo của hôm nay. Gốm Luy Lâu từng được giới thiệu tại các sự kiện APEC, WTO và hiện diện trong các bộ sưu tập tại Pháp, Đức, Nhật Bản, Hoa Kỳ.
Sự trở lại của gốm Luy Lâu không chỉ là sự hồi sinh một nghề cổ, mà là minh chứng sống động về sức sống bền bỉ của văn hóa Việt. Trên vùng đất từng là kinh đô cổ của xứ Giao Chỉ, nơi hội tụ của đạo Phật, Nho giáo và tín ngưỡng bản địa, những sản phẩm gốm Luy Lâu như tiếng vọng quá khứ, nhắc nhở hậu thế về một nền văn minh từng rực rỡ và một khát vọng gìn giữ tinh hoa của đất.
Gốm Hiên Vân lưu giữ vẻ đẹp ký ức
Gốm Hiên Vân là biểu tượng cho một hướng đi mới sáng tạo từ căn cốt dân tộc. Dòng gốm này do cố họa sĩ Bùi Hoài Mai sáng lập từ năm 2004, mang triết lý “phục hưng gốm Việt theo lối đương đại”. Gốm Hiên Vân không sản xuất đại trà, không chạy theo thị trường mà đi theo lối nghệ thuật cá nhân hóa. Mỗi tác phẩm như một khối cảm xúc, có tính điêu khắc, lặng lẽ kể chuyện bằng hình thể và màu men.
Gốm Hiên Vân mang dáng dấp cổ điển, với lớp men sâu thẳm, được phát triển từ kỹ thuật chế tác thời Lý-Trần-Lê-Mạc. Dáng gốm Hiên Vân không chạy theo hiện đại mà giữ cốt lõi truyền thống với chất men tro cổ truyền được nâng cấp theo tiêu chuẩn mới, khả năng chịu nhiệt cao hơn, sắc độ phong phú hơn, và mỗi sản phẩm đều là một cá thể độc lập, như một mảnh thời gian cô đọng. Và chính trong hành trình kể tiếp câu chuyện truyền thống, người nghệ sĩ sáng tạo đã tìm cách giao thoa giữa cái cũ và cái mới. Vì thế, gốm Hiên Vân không chỉ là vật dụng hay đồ trang trí mà còn như một kỷ vật của gốm Việt xưa – nay.
Những làng gốm Kinh Bắc, dù cổ như Phù Lãng, phục dựng như Luy Lâu, hay đương đại như Hiên Vân đều chung một khát vọng kể câu chuyện quê hương bằng thứ ngôn ngữ sâu lắng nhất. Đó là câu chuyện của sự quện hòa giữa đất, nước, lửa cùng sức sáng tạo tài hoa của bàn tay và khối óc. Từ Luy Lâu thâm trầm, Phù Lãng mộc mạc đến Hiên Vân thanh khiết, mỗi dòng gốm là một phần của bản sắc, một tiếng vọng của quá khứ gửi về hiện tại. Không chỉ màu men, kiểu dáng hay kỹ thuật tạo hình, mỗi sản phẩm gốm còn là ký ức của hồn đất, là ngôn ngữ sáng tạo của đôi tay, là hơi thở của văn hóa Việt…
V.Thanh
Nguồn: Dulichvn
