Cao Bằng không chỉ nổi tiếng với khung cảnh thiên nhiên non nước hữu tình mà du khách đến với Cao Bằng còn được thưởng thức những nét văn hóa ẩm thực đầy màu sắc do chính bàn tay khéo léo của đồng bào vùng cao tạo nên; được khám phá, chiêm ngưỡng những bộ trang phục, những chiếc túi nhỏ xinh làm bằng vải thổ cẩm được nhuộm màu rực rỡ. Tất cả đều được chế biến, sản xuất từ cỏ cây, hoa lá từ núi rừng tự nhiên.
Ẩm thực độc đáo, đa màu sắc
Ẩm thực Cao Bằng là bức tranh đa màu sắc, thể hiện nét riêng về tín ngưỡng, phong tục, tập quán của đồng bào vùng cao với những sản vật gắn liền với điều kiện tự nhiên, đời sống và mùa vụ sản xuất của nơi đây. Những món ăn dân dã, bình dị nhưng vô cùng hấp dẫn được chế biến từ nguồn nguyên liệu nuôi trồng tại địa phương, đảm bảo độ tươi ngon, giàu dinh dưỡng và giữ nguyên hương vị tự nhiên.
Đầu tiên phải kế đến món xôi ngũ sắc. Xôi là món ăn truyền thống của đồng bào các dân tộc ở Cao Băng, thường được làm trong các dịp lễ tết, cưới hỏi, ma chay hay những ngày quan trọng của cộng đồng. Tuy nhiên, vào những dịp cưới xin đặc biệt là ngày Tết Thanh minh, đồng bào Cao Bằng lại làm xôi ngũ sắc từ cỏ cây, hoa lá của núi rừng như: Lá cẩm, lá sau sau, lá nếp, hoa boóc phón, gấc…
Bà Long Thị Thảo, xã Phúc Sen (Quảng Hòa) cho biết: Để tạo nên các sắc màu rực rỡ cho xôi, những người phụ nữ vùng cao đã khéo léo sử dụng các loại lá cây, hoa quả có sẵn trong tự nhiên, như màu đỏ được làm từ quả gấc chín, lá cẩm đỏ; màu xanh từ lá gừng, lá nếp; màu vàng từ hoa boóc phón; màu tím từ lá cẩm tím; màu đen từ lá cây sau sau… Gạo nếp sau khi được vo sạch sẽ đem ngâm với nước các loại lá cây (đã được đun hoặc vắt, chắt lọc lấy nước). Mỗi một màu lá cây sẽ được ngâm riêng khoảng 1 – 3 giờ rồi vớt lên cho gạo ráo nước, sau đó mới đem vào đồ. Khi đồ cũng phải chú ý mỗi màu để vào góc riêng của chõ chứ không để lẫn. Khi xôi đồ chín bỏ ra, tùy từng gia đình, có nhà thì sẽ để từng bát, đĩa hoặc nắm vào từng nắm từng loại riêng, có nhà sau khi xôi chín đổ ra sẽ trộn đều các màu với nhau tạo nên “bức tranh cầu vồng” đẹp mắt, rồi mới lấy ra bát, đĩa để trưng bày hoặc cúng lễ.
Xôi ngũ sắc được làm từ những hoa, lá tự nhiên, tạo nên nét văn hóa ẩm thực độc đáo của người Cao Bằng.
Xôi ngũ sắc là minh chứng cho sự sáng tạo, khéo léo của chị em phụ nữ các dân tộc Cao Bằng trong việc sử dụng những nguyên liệu sẵn có từ thiên nhiên để tạo nên món ăn độc đáo, giàu ý nghĩa. Du khách đến với Non nước Cao Bằng vào dịp tiết thanh minh sẽ được thưởng thức sự hấp dẫn của văn hóa ẩm thực này. Chị Hà Minh Hảo, đến từ thành phố Hải Phòng phấn khởi nói: Tôi đến Cao Bằng đúng vào dịp lễ hội ở huyện Quảng Hòa và bị thu hút bởi món xôi ngũ sắc do bà con bán, tôi đã mua để thưởng thức. Điều tôi cảm nhận được là mỗi hạt xôi không chỉ hấp dẫn bởi màu sắc bắt mắt mà còn bởi hương vị thơm ngon, dẻo mềm. Vị ngọt bùi của nếp nương hòa quyện cùng hương thơm dịu nhẹ của các loại lá rừng tạo nên một hương vị đặc trưng, khó quên.
Cùng với món xôi ngũ sắc, ngày nay những người phụ nữ vùng cao khéo léo, tinh tế còn chế biến ra món bánh dày, bánh trôi ngũ sắc cũng chính từ những hoa, lá, quả từ tự nhiên ấy. Hay món thạch đen thanh mát được làm từ cây tiên thảo hoặc cây sương sáo; thạch trắng hay còn gọi là thạch mác púp được làm từ hạt quả mác púp (tiếng Tày), một loại quả mọc tự nhiên trong rừng… Tất cả tạo nên những món ăn lạ miệng, thể hiện nét tinh hoa ẩm thực độc đáo của đồng bào vùng cao.
Rực rỡ thổ cẩm vùng non nước
Đến vùng Non nước Cao Bằng mùa xuân, du khách gần xa sẽ được hòa vào sắc màu của những trang phục thổ cẩm rực rỡ của các chị em dân tộc đi du xuân trẩy hội. Những sắc áo chàm của dân tộc Tày, Nùng; những chiếc váy áo hoa sặc sỡ của đồng bào Mông, Dao, Lô Lô… Cùng với đó du khách có thể thỏa sức lựa chọn cho mình những món quà ý nghĩa, độc đáo mang đậm sắc màu địa phương từ những sản phẩm lưu niệm được làm bằng tay.
Thổ cẩm của người Tày Cao Bằng nổi tiếng với màu sắc rực rỡ, đẹp và bền, đặc biệt là kỹ thuật tạo hoa văn thổ cẩm được tạo từ mặt trái của sản phẩm. Nguyên liệu chính để dệt thổ cẩm là sợi bông, sợi tơ tằm. Công cụ của nghề dệt thổ cẩm truyền thống gồm: Khung dệt, khung thả chỉ, guồng quay sợi (gọn lót), kéo sợi (slóa), bộ gọ (khau thúc), lược hay bìa (vùm), con thoi, thẻ tạo hoa văn và “pan” dùng để luồn tách sợi theo thẻ.
Hoa văn thổ cẩm là một nét văn hóa đặc sắc của cộng đồng các dân tộc vùng cao. Để làm nên những trang phục thổ cẩm, những người phụ nữ vùng cao phải trồng bông, dệt vải, rồi nhuộm chàm hoặc thêu hoa văn, tất cả các khâu đó đều được làm tỉ mỉ bằng đôi bàn tay khéo léo của chị em.
Bà Nông Thị Thược, xóm Luống Nọi, xã Ngọc Đào (Hà Quảng) cho biết: Dệt thổ cẩm rất coi trọng yếu tố kỹ thuật, đòi hỏi người thợ phải có đôi bàn tay khéo léo, có óc sáng tạo và tính kiên nhẫn. Trên tấm thổ cẩm của người Tày thường có 5 màu chủ đạo là xanh, đỏ, tím, vàng, trắng. Hoa văn trên thổ cắm người Tày Cao Bằng cũng rất phong phú và đa dạng: Đó là hoa văn hình học (hình vuông, hình thoi…), hoa văn dạng chữ (chữ Hỉ, chữ Vạn…), những loài hoa, con vật gần gũi với đời sống như: Hoa đào, hoa hồi (hoa thị), hoa lê, con ngựa, con chim, con cua, con rết…
Hiện nay, do nhu cầu phục vụ du lịch, các mặt hàng thổ cẩm được làm thành các sản phẩm khăn trải bàn, túi đeo…
Những sợi màu thường được chị em nhuộm bằng các nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên. Các loại màu sắc được chiết xuất từ vỏ cây, củ, lá, hoa và trái cây, giúp sản phẩm đạt được độ bền màu tự nhiên và thân thiện với môi trường, như: Lá chàm tạo màu xanh lam, vỏ cây, củ nâu tạo màu vàng đất hoặc nâu đỏ, hoa và trái cây tạo ra các sắc đỏ, cam, tím rực rỡ… Quá trình nhuộm màu không chỉ đơn giản là ngâm sợi trong dung dịch màu, mà còn được thực hiện qua nhiều công đoạn lặp đi lặp lại để màu sắc thấm đều và bền lâu. Các nghệ nhân phải kiểm soát nhiệt độ, thời gian và độ đậm nhạt của màu sắc một cách chính xác, đảm bảo mỗi lô sợi đều đạt chất lượng tốt nhất.
Mỗi một dân tộc sẽ có cách tạo hoa văn độc đáo phù hợp với trang phục dân tộc. Tuy nhiên, thêu là kỹ thuật phổ biến ở các dân tộc. Với kỹ thuật thêu, người ta có thể tạo những đường cong tự nhiên. Phụ nữ có thể mang đồ đi theo và thêu ở bất cứ đâu ở nhà, trên nương, khi đi chợ, đi chơi. Các bé gái học thêu từ rất sớm và đến 12 – 13 tuổi đã thêu thành thạo. Ngoài ra, một số dân tộc như Dao, Mông, Lô Lô… còn có cách tạo hoa văn từ việc in sáp ong.
Vải thổ cẩm ngoài được làm trang phục, mặt chăn, màn che, mặt địu, túi đeo thì hiện nay do nhu cầu của việc sản xuất sản phẩm thủ công truyền thống phục vụ du lịch, các mặt hàng thổ cẩm cũng được làm phong phú đa dạng hơn như: Ga trải giường, mặt đệm, rèm cửa, khăn lót lọ hoa, ví cầm tay, ba lô…
Chị Ngô Hương Thắm, đến từ Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ: Mỗi một vùng đến du lịch tôi đều lựa chọn cho mình một sản phẩm lưu niệm như chiếc khăn, cái túi hay móc điện thoại… Khi đến Cao Bằng tôi đã bị thu hút bởi những chiếc túi, ví cầm tay thổ cẩm nên tôi đã mua để làm kỷ niệm.
Những món ăn độc đáo, mỗi một sản phẩm làm từ vải thổ cẩm đều mang theo hơi thở của thiên nhiên và lưu giữ những giá trị văn hóa lâu đời, được truyền lại qua nhiều thế hệ của đồng bào vùng Non nước Cao Bằng. Tất cả tạo nên bức tranh văn hóa đa sắc màu của vùng đất Đông Bắc.
Thanh Thúy
Nguồn: Dulichvn
