Mycenae, Tiryns – những thành trì trong thời kỳ đồ đồng ở phía Đông Peloponnese (miền nam Hy Lạp) – đều nổi tiếng với các công sự đồ sộ xây bằng các tảng đá khổng lồ ghép vào nhau theo kiểu “thần khổng lồ độc nhãn”. Kỹ thuật xây dựng này được đặt theo tên của các vị thần Cyclop trong truyền thuyết Hy Lạp, vì người ta cho rằng chỉ những người khổng lồ mới có thể nhấc các tảng đá to kềnh như thế.

Di tích Mycenae còn lại đến ngày nay.

Mycenae được mọi người biết đến lần đầu tiên năm 1976, lúc ấy Heinrich Schliemann khai quật ở đây, cho rằng đây là cung điện Agamemnon của Homer. Thật ra, Schliemann đã phát hiện phần còn lại của một cung điện, cùng với các lăng mộ, hầm mộ nổi tiếng chứa đựng nhiều gươm, dao găm cùng nhiều đồ vật quý giá khác. Điều này khẳng định lập luận của ông cho rằng Mycenae là một thành trì của hoàng gia. Sau đó, ông thực hiện nhiều cuộc khám phá ở Tiryns, cách Mycenae 5 km về phía nam. Các di chỉ tương tự được phát hiện nhiều nơi khác ở Hy Lạp, nhưng Mycenae và Tiryns vẫn là những minh họa ấn tượng nhất về kỹ năng xây dựng công sự của người Mycenae.

Các công sự đồ sộ ở Mycenae và Tiryns bao quanh nhiều cung điện, trung tâm thờ phụng, khu vực nhà kho chính và nhiều nguồn nước ngầm quý giá. Thành viên giới quý tộc thống trị được mai táng trong các lăng mộ lớn gần thành như lăng mộ mang tên Kho báu Atreus nổi tiếng ở Mycenae. Trong khi không thể xác định được liệu một nhà nước chuyên chế hay một tập đoàn đầu sỏ chính trị kiểm soát địa điểm này hay không, nhưng đây chắc chắn là các trung tâm quyền lực. Quy mô của các công sự cho thấy những nỗ lực và số lượng nhân công khổng lồ dùng để khai thác, vận chuyển và xây lắp số đá tảng này.

Những công sự đầu tiên ở Mycenae được xây dựng khoảng 1350 – 1330 TCN, cùng thời gian xây dựng các tường thành ở Tiryns. Tường thành gồm hai mặt xây bằng đá vôi lớn, ghép với nhau bằng các tảng đá nhỏ hơn, độn đất đá ở giữa. Việc xây đá không xây theo thứ tự, vách tường cũng không xây theo lớp, mặc dù các tảng đá lớn thường được dùng để xây các góc.

Cổng sư tử với rầm đỡ và đá rầm cửa nặng hơn 20 tấn.

Kiểu xây này tiếp tục áp dụng trong giai đoạn sau của công sự, mặc dù lúc này người ta dùng đất sét để trám mối nối giữa các tảng đá. Đá xây dựng càng lúc càng to hơn. Nhiều tảng có chiều dài trung bình hơn 1 m, được đẽo gọt và tạo dáng bằng búa đẽo đá. Tường thành mở rộng để bao bọc và bảo vệ một khu vực rộng hơn, với các cổng vào đồ sộ dựng bằng rầm đỡ và đá tảng rầm cửa có trọng lượng hơn 20 tấn. Hiện nay ở Mycenae, tường thành bao quanh các hầm mộ ở phía Tây. Ở Tiryns, tường thành kéo dài để bao bọc toàn bộ khối đá xây thành phía trên.

Trong giai đoạn xây dựng cuối ở Mycenae, tường thành kéo dài ra để bao tường cựa gà phía đông bắc thành lũy. Vào thời gian này, ở Tiryns đã có công sự xây gạch bùn bao quanh phía dưới khối đá xây thành. Công sự này được thay bằng một công trình đá cùng lúc với việc Mycenae xây dựng phần mở rộng đông bắc, khoảng năm 1250 TCN. Lúc này đá tảng to hơn, một số dài đến 4 m. Tường thành chắc chắn, rộng trung bình 8 m (ở Mycenae) và 17 m (ở Tiryns). Người ta xây dựng các lối đi có mái che bên trong tường thành. Vào giai đoạn xây dựng cuối, công sự đều là những công trình xây dựng đá bề thế rất ấn tượng. Tường thành dài 1.105 m, với chiều cao còn lại đến ngày này là 12,5 m.

Xây dựng công sự

Khu mỏ đá cách thành lũy trong bán kính 1 km, và công việc xây dựng công sự bắt đầu tại đây. Đối với các tảng đá có trọng lượng đến hơn 100 tấn, như số đá dùng để xây cổng lớn, đào rãnh, và sử dụng hệ thống nêm, đòn bẩy để làm long các tảng đá ra khỏi vỉa. Các tảng đá nhỏ hơn, nặng khoảng 2 tấn, cần nhiều toán thợ dùng cuốc chim để bẩy đá vôi ra khỏi vỉa. Thanh trượt và xe bò dùng để tải đá từ các khu mỏ, trong khi đòn bẩy, đường dốc, dây thừng và nguồn nhân lực dùng để dựng đá đứng thẳng và chuyển đến vị trí.

Việc sử dụng thanh trượt tiết kiệm thời gian và sức lực. Mỗi nhóm xe bò kéo cần đến một hay người để điều khiển nhóm kép và tải trọng. Thanh trượt rất lý tưởng khi di chuyển rầm đỡ và đá tảng rầm cửa lớn nên với trọng lượng như thế không thể vận chuyển bằng xe bò. Người ta thường dùng xe bò để chở các tải trọng nhỏ hơn vì thích hợp với địa hình, đoạn đường lồi lõm tốt hơn. Có lẽ cần trang bị cho các nhóm thêm nhiều xe bò khi đến gần thành vì lúc ấy đường trở nên dốc đứng. Lừa cũng được dùng đến nhưng chủ yếu thồ đá và đất sét.

Ngay tại nơi xây dựng, mặt bằng đưa đá vào vị trí không nhiều, vì thế phải áp dụng nhiều biện pháp phối hợp. Đối với các tảng đá lớn, phải dùng đến hệ thống đòn bẩy. Bằng cách dùng đòn bẩy chêm một đầu tảng đá, chèn một tảng đá vào, nâng đầu kia rồi lại chèn đá, tạo ra tấm móng để đá tựa lên. Tiến trình này lặp đi lặp lại liên tục cho đến khi đá đến độ cao yêu cầu và có thể chuyển đến vị trí. Đá tảng nhỏ hơn thì đơn giản là dùng dây thừng kéo trên một giàn khung tựa hay ngựa gỗ. Đối với các tảng đá lớn nhất trọng lượng gần 100 tấn, chủ yếu phải dùng đường dốc và bò làm sức kéo.

Việc thiết kế các tường thành không đơn giản. Ở Tiryns, nhiều hành lang chạy dọc theo các cạnh phía nam và đông nam của phần thành phía trên. Mặc dù một số người cho rằng mục đích của việc xây thành là phòng thủ, nhưng không có lỗ châu mai nào để phản công, cũng như các hành lang không chiếm giữ những nơi dễ bị tấn công nhất của tường thành. Trái lại, các lối đi lại dẫn đến một loạt các mặt bằng đóng kín có lẽ dùng làm nhà kho. Trong phần vách phía dưới, xây sau cùng ở Tiryns lại có lỗ châu mai. Vào lúc này, chắc chắn thành giữ vai trò phòng thủ.

Mái che lối đi xây theo kỹ thuật tay đỡ, nhiều tảng đá xây tường nằm hơi chồng lên nhau ở hai bên lối đi khi xây thẳng bức tường lên cao, cho đến khi gặp nhau khoảng giữa. Có lẽ cần phải sử dụng khung tựa để xây dựng “các mái vòm” sử dụng kỹ thuật khối xây khan (không có vữa). Khung như thế để giữ đá ở đúng vị trí cho đến khi khô cứng để độn đất, đá nhỏ vào các khe hở.

Hành lang cũng là nơi đặt đường ống dẫn nước ngầm. Ở Tiryns, hai lối đi xây mái vòm có tay đỡ chạy bên dưới vách tường công sự phía dưới, trong khi ở Mycenae, cấu trúc tay đỡ dùng cho một phần lối đi ở phía đông bắc dẫn đến một đường ống cấp nước.

Nỗ lực xây dựng những công sự này có giá trị rất lớn. Ở Tiryns, ít nhất cần đến 112 con bò và gần 50 người để xây dựng toàn bộ tường thành. Tuy nhiên, con số này chắc chắn phải tăng thêm vì cần nhiều nhóm để khai thác đá, vận chuyển và xây dựng nhiều đoạn tường thành khác nhau. Vả lại, để hoàn thành công sự cần trải qua nhiều giai đoạn khác biệt, mỗi giai đoạn cần đến nhiều nhân công khi việc xây dựng mở rộng đang tiếp diễn trong phạm vi tường thành. Lại phải trang trí thêm cho công sự – lối đi trên thành và bờ công sự, tháp canh và cầu thang, trang trí kiến trúc – đều cần đến nhiều nhân lực và vật lực hơn.

Có một số chứng cứ về sự phá hủy, nhưng không hề có dấu hiệu bị cướp phá. Động đất cũng là nguyên nhân gây ra hư hỏng. Ở Tiryns, một trận lụt phá hủy vách tường xây bằng gạch bùn ở trung tâm thành phố. Thực ra, các cấu trúc này không phải xây dựng vì mục đích phòng thủ trước mắt mà chỉ là một phần trong công trình phòng thủ, hay thậm chí mang tính trấn áp, một kế hoạch trong đó các công trình trọng điểm nhằm mục đích thể hiện quyền lực cai quản các lãnh thổ xung quanh. Chúng ta không hoài nghi gì về sự thành công của chúng, vì các công sự đồ sộ ở Tiryns và Mycenae vẫn chuyển tải một thông điệp thuyết phục về thế vượt trội và thống trị.

(Theo sách 70 kỳ quan thế giới cổ đại)