Bia Aksum khổng lồ

Bia Aksum.

Bia Aksum, nằm trên cao nguyên Tirgay, miền bắc Ethiopia, vốn là thủ đô của một nhà nước quan trọng phát triển mạnh trong bảy thế kỷ đầu công nguyên, có mối quan hệ thương mại với miền đông Địa Trung Hải, Ảrập và Ấn Độ. Ngày nay, nơi này là một trung tâm hành chính và thương mại địa phương, là địa điểm có ý nghĩa quan trọng đối với Giáo hội chính thống Ethiopia, giáo lý Cơ đốc được giới cầm quyền Aksum thông qua vào đầu thế kỷ 4.

Thế nhưng, đây là một bia khổng lồ bằng đá nguyên khối, chạm trổ công phu mang đặc điểm truyền thống Aksumite nổi bật, cùng nhiều đặc điểm khác. Cuộc khai quật do Menelik I, con trai của Solomon và Hoàng hậu Sheba tiến hành cho thấy, chúng là những vật đánh dấu phần mộ, nhất là có niên đại từ thế kỷ 3 đến thế kỷ 4. Khi giáo lý Cơ đốc được thông qua, việc sản xuất các bia lớn bị bãi bỏ.

Kích thước và trang trí

Bia ở Aksum rất đa dạng – từ phiến đá chưa gia công có chiều dài chưa đến 1 m đến bia 1, dài nhất, chạm trổ công phu nhất, hiện nay đã ngã và vỡ vụn. Ban đầu bia 1 phải nặng đến 520 tấn, nếu như dựng lên phải cao đến 30 m. Sự khác biệt giữa các bia rõ ràng liên quan đến của cải và thân thế của những cá nhân dùng bia để đánh dấu phần mộ của mình. Công phu nhất và lớn nhất tập hợp thành nhóm trong một khu vực trung tâm, xây dựng như một dải đất bằng, tạo bậc khổng lồ nhìn xuống thành phố.

Bia 1, được chạm trổ tượng trưng cho một toà nhà cao 13 tầng rất công phu, vượt trội về sự đồ sộ, nếu không nói cả về chiều cao, so với các cột tháp lớn nhất thời Ai Cập cổ đại. Đây có thể là tảng đá nguyên khối lớn nhất mà con người từng dựng thẳng xưa nay. Đây chỉ là một trong những bia Aksumite nổi tiếng, hiện nay người ta đang nghiên cứu cách bố trí ban đầu. Họ dự tính đặt phía sau sân có tường bao khoảng 17 x 8 m, ngay phía sau vách tường trước của dải đất bằng cách tạo bậc đựng bia, với các lối vào một kho lăng mộ phức hợp đồ sộ đặt ở mỗi cạnh. Theo sơ đồ ban đầu, có thể người xưa muốn dựng bia ở một cao trình cao hơn, lấp kín khu lăng mộ trước khi khởi công. Rất có thể bia chưa hề được dựng thành công và trong lúc dựng bia đã đổ và vỡ vụn.

Sáu trong số các bia ở Aksum đều chạm trổ biểu trưng hình ảnh các toà nhà cao tầng. Bất chấp sự so sánh kỳ khôi với các ngôi chùa Ấn Độ trong thế kỷ 19, ngày nay chúng được công nhận khi mô tả một hình thức phóng đại kiến trúc Aksumite đương đại. Người ta tìm thấy những bia tương tự có chạm các toà nhà vào niên đại sau này, như nhà thờ – tu viện ở Debra Damo cách nơi này khoảng 80 km về phía đông. Mặc dù bia mô tả các toà nhà cao đến 13 tầng, nhưng không có chứng cứ nào cho rằng các toà nhà ở Aksum lúc ấy cao từ hai tầng trở lên, hay cao nhất là ba tầng. Tuy nhiên, các toà nhà cao hơn có kiểu dáng liên quan lại được dựng ở Nam Ảrập.

Trong mặt cắt ngang bia, hoặc hình chữ nhật đơn giản, hoặc lõm vào giữa ở một, hai, hay bốn cạnh, giống như sơ đồ mặt bằng của các toà nhà Aksumite ta từng biết. Các dải nằm ngang thụt vào tường có chạm trổ tượng trưng cho rầm gỗ. Phía trên mỗi rầm trong số này là nhiều hàng vấu lồi tròn, mô phỏng các đầu mút nhô (thường gọi là “đầu khỉ”) của các rầm đặt thẳng góc so với đường thẳng của vách tường để gia cố và trong một số trường hợp để làm gối đỡ các sàn bên trong. Ở chân bia có một cửa giả phía trước, đôi lúc ở phía sau. Cửa được chạm trổ giống như ô cửa ra vào bằng gỗ có các phần nhô ra hình vuông ở các góc để bắt chước các rầm biên. Trong một số trường hợp, cửa giả còn thể hiện một ổ khoá hay vòng nắm cửa tượng trưng. Phía trên một số cửa giả có một dải nằm ngang trang trí hình răng theo chiều thẳng đứng dưới dạng biểu đồ, các tấm ván theo chiều thẳng đứng đôi lúc chèn vào vị trí này vẫn còn nguyên ở Debra Damo.

Các tầng trên được nhận biết bằng một dãy cửa sổ. Ở bia lớn nhất, cửa sổ ở ba tầng trên mô tả hoạ tiết hình mảng phức hợp hầu như giống với các minh hoạ bằng gỗ hiện còn ở Debra Damo. Ở đỉnh tròn của mỗi bia là các mặt lõm đơn hay kép, với một hay hai vùng làm lõm phía trước gắn tấm bảng kim loại có chốt giữ. Hầu hết bia đều có bản đế được chạm trổ công phu, có thể là nơi đặt lễ vật.

Sản xuất và dựng thẳng

Đá giống granite (nepheline syenite) dùng để làm bia và các chi tiết lớn khác lấy từ các mỏ mở rộng, các mỏ chính còn lại có thể nhìn thấy ở đồi Gobedra phía tây Aksum khoảng 4 km. Các chỗ nứt cố ý đánh dấu bằng đường khoét, cùng với việc khoét một loạt lỗ hình chữ nhật. Dấu vết của những lỗ khoét này vẫn còn nhìn thấy ở khu vực không còn khai thác đá. Cũng dễ nhận thấy trên bia mang tên Aksum và dựng thẳng mà không có dấu hiệu xoá hoàn toàn ở khâu trau chuốt hoàn thiện sau đó. Hiện nay vẫn chưa xác định người Aksum sử dụng loại công cụ nào. Họ có thể chèn các nêm gỗ vào lỗ, rồi gõ vào nêm để tạo khe hở, hoặc bằng cách chèn nêm kim loại, hay bằng cách đổ nước để đá vỡ ra.

Ở một mỏ đá di tích rất rõ của một đường trượt xuống phía dưới để trượt đá xuống chân đồi. Đường dẫn từ chân đồi đến Aksum khá bằng phẳng. Có thể người ta sử dụng voi, nhưng việc vận chuyển những vật thể đồ sộ như thế cần dến một lực lượng nhân công lớn có tổ chức chặt chẽ.

Việc trau chuốt ban đầu, như một số công đoạn khai thác đá, có vẻ được tiến hành bằng một loạt các cú đấm sắt mặt cắt ngang hình vuông, cùn đầu. Công cụ có răng cưa dùng để gia công tinh. Sự hiện diện của một vài bia còn dang dở ở Aksum cho thấy, việc tạo dáng và hoàn thiện sau cùng được tiến hành tại hiện trường chứ không phải ở mỏ đá. Sự phối hợp các nét đánh dấu và chạm trổ được khẳng định qua các bia còn dang dở, cũng như ở bia 5, đã bị vỡ trong công đoạn chạm trổ, sau đó được thiết kế lại ở kích thước nhỏ hơn.

Bia lớn nhất dựng lên trên mặt đất hơi nghiêng, hướng về phía nam – trung tâm đô thị lớn. Điều đáng lưu ý, trong mỗi trường hợp, khu vực ngay ở phía trên dốc không bị cản bởi các đặc điểm trước kia. Điều này có lẽ để tạo mặt bằng cho các đường dốc xây dựng.

Bia Aksum đổ vỡ.

Bia lớn nhất thứ hai, bia 2, đã đổ và vỡ vụn, được chở về Rome năm 1937-1938, nhưng vị trí trước đây đã được xác định và nghiên cứu. Công trình phụ của tháp, khoét vào lớp đất sét tự nhiên, đường chéo đo được 6 m, gồm một lớp đá cuội to trải lên một nền đá hộc. Ở phía bắc là một bậc đài vòng xây trên đá đặt các phiến đá, rõ ràng dùng làm phần đế, cạnh phía nam của hố lúc đầu dự định đặt bia. Đồ gốm liên kết các đặc điểm này có niên đại từ thế kỷ 3 hay 4.

Bia 4, mặc dù đã đổ và vỡ vụn, nhưng có giá trị thông tin rất lớn. Có thể phiến đá theo chiều thẳng đứng dưới đất để lấp hố. Dựng bia theo một vị trí gần như theo chiều thẳng đứng nhờ vào đường dốc, và chân bia đổ vào trong hố. Bất cứ sự điều chỉnh nào sau đó đều khó khăn và nguy hiểm, và để lý giải tại sao chỉ có bia 1 vẫn còn đứng vững ở Aksum nhưng không thật thẳng lắm. Khoảng trống giữa chân bia và lớp độn dưới hố được lấp đầy đá để giữ bia đúng vị trí. Sau cùng, bản đế lắp vào cao trình mặt đất, khoét lõm để vừa khít với bia phía trước và sau, phủ lên và che khuất lớp đá phiến, đá trong hố giữ cho bia thẳng đứng

Có nhiều dấu hiệu cho thấy bia đã bị cố ý phá huỷ cách đây nhiều thế kỷ. Những kẻ xâm lược theo truyền thống mù quáng đã phá hỏng một số bia ở Aksum khoảng thế kỷ 10.

(Theo sách 70 kỳ quan thế giới cổ đại)